سرآغاز

بناها و ساختمان‌های عملکردی با توجه به نوع نقش‌آفرینی محوری خود، اهمیّت بسیاری در رشد و بالندگی معماری‌ایرانی دارند. اگر معماری را به عنوان یک چرخه منظّم در نظر داشته باشیم، باید تمامی جزئیات آن را به صورت هماهنگ و مکمّل یکدیگر طراحی کنیم، درحقیقت زمانی که تمامی اجزاء به درستی نقش خود را ایفا کنند، معماری درست و صحیح شکل خواهد گرفت، بنابراین طراحی اصولی و صحیح ساختمان‌های عملکردی یکی از قطعات مهم پازل معماری‌ایرانی محسوب می‌شوند. عملکردهای محوری در معماری‌ایرانی نقش بسزایی در شکل‌گیری فضاهای شهری و کاربردی دارند و برای بهتر شدن روند زندگی مردم رویدادهای ‌سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، جریان زندگی شهری و شهرسازی ایرانی ساخته می‌شوند.

تاریخ کهن دانش و هنر معماری این مرز و بوم، شاهد تکامل مدل و طراحی‌ ساختمان‌های عملکردی بوده‌ که در جهان از آن به عنوان هویت معماری‌ایرانی یاد و نام برده می‌شود. یکی از مهم‌ترین عملکردهای ساختمانی در معماری‌ایرانی که از هنر و دانش مهندسی ناب و خلاقانه‌ای بهره می‎برد، باغ‌ایرانی است. روش‌های خلاقانه و مهندسی معماری‌ایرانی زمانی ارزشمندتر هستند که متوجه می‌شویم، معماران و مهندسان‌ایرانی با ابداع روش‌های مختلف دسترسی به آب، چگونه توانسته‌اند اقلیم خشک و بیابانی ایران را آباد کرده و این سرزمین را به بهترین شکل ممکن برای آیندگان خود قابل سکونت کنند.

مفهوم باغ ایرانی چیست؟

اگر بخواهیم مفهوم گذشتۀ باغ‌ایرانی را تعریف کنیم؛ باید بگوییم باغ ایرانی یک مقیاس کوچک ولی کنترل‌شده، محصور و مهندسی شده از طبیعت بکر خداوندی است که به کمک روش‌های خلاقانه و بدیع ایرانی مانند مهندسی بهینه آب، مهندسی کاشت گیاهان و درختان، فضایی را خلق می‌کند که اصلی‌ترین پیامد آن احساس آرامش و آسایش در کاربر است، عموما باغ‌های ایرانی برای تفرّج و گردشگری مورد استفاده قرار می‌گرفتند و سازندگان آنها به تناسب توانایی مالی خود باغ‌ها را در مقیاس‌های شخصی یا محلّی می‌ساختند.

اما این تعریف چقدر در زندگی مدرن امروز ایران کارایی دارد؟

آیا هنوز هم می‌توانیم با همان تعریف گذشته، اقدام به طراحی و ساخت باغ‌های ایرانی کنیم؟

آیا باغ‌ایرانی در جریان زندگی شهری امروز ما جایی دارد؟

در پاسخ باید خاطرنشان کرد که به دلیل تغییر سبک زندگی مردم و شکل‌گیری شهرهای مدرن با تعاریف جدید، نیازمند آن هستیم با توجه به ساختار شهرسازی جدید، خوانش‌های جدیدی از مفهوم باغ‌ایرانی و کاربرد آن در ایران امروز ارائه کنیم، بنابرین با توجه به مفهوم نوگرایی در معماری‌ایرانی باید عنوان کنیم که باغ ایرانی یک فضای معماری مردمی شهری است که قرار است یک چرخه منظم از آرامش، تعادل، زیبایی بصری، آسودگی ذهنی و جسمی را برای کاربران خودش فراهم آورد. در سطوح بالاتر و تعریف شهرسازی نوگرایانه، باغ‌ایرانی قرار است تا با ترکیب عملکردی کیفیت فضای معماری را ارتقاء داده و در روند تکامل آن نقش مهمی داشته باشد.

مقیاس طراحی و اجرا

مسئلۀ مهمی که زمینۀ طراحی مدل باغ‌ایرانی به عنوان فضای مردمی شهری فراهم می‌کند، مسئلۀ وسعت‌زمین است. توجه به برقراری تعادل میان نرخ رشد جمعیت شهری و وسعت‌زمین در موضوع شهرسازی باعث شده تا به جای عرض زمین، ساختمان‌ها در ارتفاع توسعه پیدا کنند. رعایت تعادل میان نرخ رشد جمعیت و سرانۀ طراحی فضاهای شهری باعث می‌شود تا در بازخوانی طراحی باغ‌ایرانی پاسخ به چالش وسعت زمین، از طریق چند محور امکان‌پذیر باشد که به اختصار موارد زیر شامل این موضوع می‌شود:

میدان‌گاه یا پلازای‌ شهری

باغ‌ویلای شخصی

باغ‌های‌خانگی‌کوچک و آپاراتمانی

طراحی معماری باغ‌ایرانی در مدل شهرسازی‌ نوگرایانه با رعایت اولویت نیاز به فضاهای خدماتی و تفریحی شهری براساس آمار جمعیت ساکن در هر شهر بررسی و تعیین می‌گردد. مزیت باغ‌ایرانی نیز در همین موضوع نهفته است، به‌ نحوی که خود معمار این امکان را دارد تا با استفاده از خصوصیات طراحی منحصر به فرد موجود، مقیاس طراحی و اجرا را تعیین کند. در واقع محدودیتی برای اجرای خلاقانۀ باغ‌ایرانی حتی در مقیاس‌های کوچک خانگی وجود ندارد. درحقیقت خصوصیات معماری باغ‌ایرانی این اجازه را به طراح می‌دهد تا با استفاده از مولفه‌های باغ‌ایرانی، کیفیت فضا معماری را بالا برده و از مقیاس خانگی تا مقیاس شهری از باغ ایرانی بهره لازم را ببرد.

نقش عملکردی مکمل

معماری امروز ایران نیازمند یک نگرش خردگرایانه در برخورد با چالش‌های ‌جدید زندگی شهری است، چالش‌هایی که محصول سبک زندگی جدیدی هستند که همه ما دچار آن شده‌ایم. یکی از مهم‌ترین چالش‌های ما در جریان زندگی مدرن‌شهری کمبود فضاهای تفریحی و گردشگری عمومی است. با توجه به گسترش ساخت و ساز بی‌رویه که صرفا دلیلی جز تولید ثروت بیشتر برای عدۀ محدودی ندارد، کمبود این فضاها بیش از پیش در شهرهای ما احساس می‌شوند.

یکی از راهکارهایی که با توجه به وسعت‌ کم زمین قابل اجرا بوده و باعث ارتقای کیفیت فضای معماری و شهرسازی می‌شود، تلفیق عملکردهای ساختمانی است. باغ‌ایرانی به عنوان یک عملکرد مستقل ساختمانی که خود ارتقا دهندۀ کیفیت فضای معماری است، قابلیت این را دارد تا ضمن ایفای نقش مکمل در هر نوع ساختمان عملکردی، فضای بی‌جان آن‌ها را روح تازه‌ای ببخشد. اگر بخواهیم یک نمونه اجرایی این ایده را با هم مرور کنیم، می‌توانیم به پیاده راه محدودۀ بازار تهران واقع در خیابان پانزده خرداد اشاره کنیم که در طرح بازآفرینی شهری تلاش شده تا بازار ایرانی با الگوی مهندسی کاشت درختان و گیاهان در معماری باغ‌ایرانی ترکیب شود و از دل آن مفهوم باغ‌بازار متولد شود. اگرچه ممکن است ایدۀ باغ بازار به شکل کامل اجرایی نشده باشد، اما تلاش برای ارتقای کیفیت یک فضای مهم شهری بسیار قابل ستایش بوده و قطعا نتایج مثبتی در پی خواهد داشت.

آب ؛عنصری محترم و محوری در طراحی باغ‌ایرانی

معماری به بیانی صریح، برقراری یک تعامل رفت و برگشت میان چالش‌ها و ایده‌هایی است که به آن چالش‌ها پاسخ می‌دهند، این روش در واقع وجه تمایز معماری‌ایرانی نسبت به سایر روش‌های معماری در دنیاست. چالش‌هایی که نسبت به مفاهیم کاربردی بسیاری مطرح و توسط معماران ایرانی به آن‌ها پاسخ مناسب داده می‌شود. یکی از مهمترین چالش‌های معماری‌ایرانی از آغاز تا به امروز، مسئله دسترسی مناسب به آب برای استفاده در امور مختلف بوده و ارزش این موضوع جایی خود را نشان می‌دهد که رسیدن به منبع آب مطمئن در اقلیم جغرافیایی گرم و خشک ایران بسیار کاری دشوار و تقریبا محال بوده، به طوری که برای دسترسی به آب و انتقال آن به شهرها چندین قرن زمان صرف شده و چند نسل از معماران ایرانی با تلاش مستمر این مهم را محقق کرده‌اند.معماران و مهندسان ایرانی با طرح ایدۀ خلاقانه و بدیع حفر قنات و اتصال آنها از طریق کانال‌های زیرزمینی به یکدیگر، چالش دسترسی مطمئن به منبع آب مناسب را پاسخ دادند و با انتقال آب مطمئن به سطح زمین، مقدمات آبادانی این سرزمین و شکل‌گیری روش معماری ناب ایرانی را فراهم آورده‌اند.

بیان این نکته کلیدی بسیار مهم و ضروریست که به جهت دسترسی سخت و طی مسیر طولانی برای انتقال به سطح زمین، آب بسیار نزد ایرانیان مورد احترام بوده و نیاکان ما ارزش فراوانی برای آن قائل بوده‌اند، چنان که خواهیم دید این اهمیت باعث ابداع روش مهندسی بهینه آب در معماری باغ‌های ایرانی شده و آب به‌ دست آمده طبق یک روش مشخص در چند محور مورد استفاده قرار گرفته و از هدر رفت آن جلوگیری به عمل می‌آمده است.

مهندسی  بهینه آب

همانگونه که گفته شد، آب عنصری قابل احترام در معماری باغ‌های ایرانی بوده و همواره سعی شده تا با ارائه بهترین ایده‌ها و روش‌ها در محوریت اصلی باغ مورد استفاده قرار گیرد. گرچه پرداخت کامل به موضوع مهندسی بهینۀ آب و آبیاری در باغ‌های ایرانی در این چند سطر میسر نخواهد بود، اما اشارۀ کوتاه به چگونگی استفاده از آب در شکل‌گیری طراحی معماری باغ‌های ‌ا‌یرانی مهم و حیاتی است.

آب در معماری باغ ایرانی با دو رویکرد منطقی و مهندسی به‌کار گرفته می‌شد، اولین رویکرد مهندسی خطوط و روش‌های انتقال آب بود و دومی نیز طراحی معماری و نمایشی گذر آب که ضمن استفادۀ بهینه، از ایده‌های خلاقانه برای زیباتر شدن فضای معماری باغ استفاده شده است. کارکرد مهندسی خطوط و روش‌های انتقال آب از منابع اصلی به سایر نقاط باغ با طراحی یک چرخۀ مهندسی شده صورت می‌گرفت و ضمن مدیریت مناسب در آبیاری تمامی قسمت‌ها، با استفاده از روش‌های ساده و ابتکاری از هدر رفتن آب نیز جلوگیری به عمل می‌آمد و اضافۀ آب مصرفی دوباره وارد چرخۀ مصرفی می‌شد.

اما مسئلۀ بعدی طراحی معماری خطوط و مسیرهای انتقال آب، به منظور استفاده حداکثری از خاصیت نمایشی گذر آب است.  طراحی خطوط و عناصر انتقال آب در معماری باغ‌های‌ایرانی به شکلی هنرمندانه صورت گرفته و تمرکز بسیاری روی  خصوصیات ذاتی آب مانند روندگی و شدت جریان عبوری، صاف و زلال بودن، صدای دلنشین و شکل جریان عبوری در برخورد با اجسام، طراوت و شادابی آب روان در ترکیب با درختان و گیاهان انجام شده تا فضایی دلنشین و پر از طراوت برای احساس آرامش کاربران تهیه و تدارک دیده شود.

مهندسی کاشت، بهره‌برداری درختان و گیاهان

مرحلۀ بعدی در طراحی معماری باغ‌های ایرانی، مهندسی کاشت، بهره‌برداری درختان و گیاهانی است که چهارچوب نهایی فضاسازی محیطی در باغ‌ایرانی را شکل می‌دهند. مرحله‌ای بسیار مهم و حیاتی که در آن توجه به چند نکته اساسی باعث طراحی فضایی با طراوت و پویا خواهد شد. توجه به مسئلۀ منطقه‌بندی منظّم در کاشت و بهره‌برداری از درختان، گیاهان و گل‌های متنّوع در موضوع مهندسی کاشت، نمونه‌ای دیگر از هنر طراحی معماری به سبک‌ایرانی است که باعث ایجاد فضای سبز و طبیعی منحصر‌به فردی در جهان شده است. البته طراحی و ساخت باغ و منظر سبز فقط توسط ایرانیان صورت نمی‌گرفته و در سایر تمدن‌های کهن دیگر نیز باغ‌سازی رواج داشته، امّا می‌توانیم ادعا کنیم که بهترین روش در جهان متعلق به ما بوده و نمونه‌های کامل‌تری در ایران یافت می‌شود. شاهد این مدعی می‌تواند طراحی‌معماری باغ شازده‌ ماهان کرمان باشد و دلیل آن نیز آباد کردن کویری که تا قبل از احداث باغ، محلی خشک و غیر قابل سکونت بوده است.

منطق و راهبرد مهندسی کاشت و بهره‌برداری درختان و گیاهان در معماری باغ‌ایرانی، این امکان را برای ما فراهم می‌کند تا ضمن استفادۀ حداکثری، از بیهودگی عناصر به‌کار رفته نیز پرهیز کنیم. به همین علّت است که هرکدام از درختان و گیاهان با توجه به نوع خاک محل ساخت و اقلیم، خصوصیات ذاتی، نیازهای کاربران مورد استفاده قرار می‌گرفتند که جزئیات آن در سر تیتر باغ ایرانی؛ مهندسی بهینه آب و کاشت درختان و گیاهان به طور کامل مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

ساختمان های درونگرا

مجموعۀ باغ ایرانی همان‌گونه که پیش‌تر اشاره کردیم از اجزای مختلفی تشکیل شده که به صورت یک سیستم منظّم عمل می‌کنند و هر کدام در حال انجام وظیفه‌ای هستند. در این میان ساختمان‌های درونگرا باغ مثل کوشک اصلی، اندرونی(بنای پشت کوشک که محل زندگی خصوصی ساکن یا مالک باغ است) و بنای سردری تکمیل‌کنندۀ پازل طراحی‌معماری باغ‌های ایرانی هستند.

هرکدام از ساختمان‌های درونگرای باغ‌ایرانی از فنون و ظرافت‌های طراحی‌ بسیاری برخوردار بوده و متناسب با نیاز زمان خود ایفای نقش می‌کردند. طراحی‌معماری هنرمندانۀ ایرانی که در جزئیات این ساختمان‌‌ها وجود داشته در کنار استفاده خردمندانه از مهندسی آب، مهندسی کاشت و بهره‌برداری از درختان و گیاهان باعث به‌وجود آمدن فضای معمارانۀ منحصر به‌فردی شده  که با توجه به تغییر سبک زندگی مردم و مدرن‌شدن جامعه‌ایرانی، امروزه به کلی مهجور مانده و نتوانسته در مدل شهرسازی جدید جایی برای خود پیدا کند و بیشتر تبدیل به موزه شده‌ است.

یک نکته  

اشارۀ به جزئیات طراحی معماری ساختمان‌های درونگرای باغ‌ایرانی مانند کوشک، اندرونی و سردری، مسئلۀ فن طراحی معماری سنتی ماست که پرداختن به آن ممکن است از حوصله شما مخاطبان عزیز خارج باشد، لذا بررسی جزئی و دقیق آن را به زمانی دیگر موکول می‌کنیم.

سرآغازی جدید

معماری‌ایرانی که سالها پیش جایی در دل تاریخ معاصر ایران گم شده بود، امروز در قامتی جدید و به شکل نو در ذهن معماران ما دوباره جوانه زده است، همۀ ما به این موضوع واقف هستیم که باید به ریشه‌های خود بازگردیم و برای چالش‌های جدید جامعه مدرن ایران، راهکارهای جدید و مدرن ایرانی ارائه دهیم.

بسیاری از چالش‌های گذشته ما که معماری سنتی ایران به شکل مهندسی شده به آنها پاسخ می‌داد، به وسیلۀ تکنولوژی حل شده‌اند و دیگر دغدغه‌ای از بابت آنها نداریم، اما اصل چالش‎های طراحی‌معماری در جامعه ما متوقف نخواهند شد بلکه قوی‌تر و جدیدتر در سبک زندگی مدرن شدۀ ما بروز و ظهور خواهند کرد. معماری امروز ایران باید گذشتۀ خودش را بشناسد، آن را درک کند و از آن ایده و الهام بگیرد تا بتواند در چالش‌های جدید زندگی مدرن امروزی، راهکارهای ناب و نوگرایانه ایرانی ارائه دهد. این گفته ما از سر حس میهن پرستی نیست، بلکه مسیری است که ما را برای نو شدن معماری ایرانی هدایت و رهبری خواهد کرد.